W czwartek 22 maja 2025 r. w późnych godzinach popołudniowych, w siedzibie Muzeum Regionalnego w Janowie Lubelskim odbyło się spotkanie z Tomaszem Nowakowskim.
Tomasz Nowakowski – absolwent Uniwersytetu Jagiellońskiego, kustosz Muzeum Wojska Polskiego, a następnie oficer Straży Granicznej, specjalizuje się w historii wojskowej krajów niemieckojęzycznych i historii techniki wojskowej. Jest autorem książki Armia Austro-Węgierska 1908-1918 (Warszawa 1992), współautorem licznych książek (Niemieckie wojska spadochronowe, 4 Panzer Division, Indywidualna broń strzelecka II wojny światowej, Sewastopol 1941-42, i inne) oraz autorem wielu artykułów historycznych.
Po przejściu na emeryturę zajął się działalnością naukową i popularyzatorską, podejmując stałą współpracę z redakcjami „Historia Nowa Technika Wojskowa” i „Poligon”. W szczególności poświęcił się badaniom nad stratami osobowymi, cmentarzami wojennymi z okresu 1914-18 i wydarzeniami wojennymi frontu wschodniego 1914-18. Wyniki tych ostatnich publikowane są na bieżąco na stronie www htpps://przywrocmypamięc.pl i FB Fundacji Przywróćmy Pamięć i obejmują kilkadziesiąt tekstów dotyczących walk i cmentarzy wojennych w powiatach Stalowa Wola, Nisko, Tarnobrzeg, Baligród, Janów Lub. oraz na terenie Karpat Wschodnich. Jest również członkiem Rady Muzeum Regionalnego w Stalowej Woli.
Spotkanie w Muzeum poświęcone było historii, przyczynom i okolicznościom powstania cmentarza wojennego w Janowie Lubelskim, położonego na północno-wschodnich obrzeżach miasta, a jego mieszkańcom znanego pod nazwą „Dolina Śmierci”. Płk Tomasz Nowakowski przedstawił wyniki badań jakie prowadził w ramach Fundacji Przywróćmy Pamięć, a dotyczących funkcjonowania cmentarza, ilości pochowanych ofiar I wojny światowej, ich struktury narodowościowej, degradacji terenu cmentarza na przestrzeni lat oraz jego obecnego stanu zachowania.
Spotkanie zwieńczyła ożywiona dyskusja na temat godnego upamiętnienia tego miejsca i spoczywających tam osób.
Cmentarz wojenny 1914-1918 w Janowie Lubelskim (Biała, teren tzw. „Dolinka Śmierci”)
Na cmentarzu wojennym w Janowie Lubelskim spoczywają głównie ofiary ciężkich walk, do jakich doszło 24 sierpnia 1914 r. pomiędzy Andrzejowem – Godziszowem – Chrzanowem, pomiędzy siłami austro-węgierskiej 2 Dywizji Piechoty, formowanej w okręgu przemyskim, a rosyjską 41 Dywizją Piechoty. Drugą grupą pochowanych tu żołnierzy Wielkiej Wojny 1914-18 są osoby zmarłe z ran, bądź chorób, w działających tu szpitalach polowych, w okresie 25 sierpnia – 15 września 1914 r., a następnie latem i jesienią 1915 r.
Obiekt powstał od jesieni 1917 r. do października 1918 r. w wyniku działalności Wydziału Grobownictwa Wojennego cesarskiego i królewskiego Starostwa Powiatowego w Janowie Lubelskim. Został założony na skraju terenu nieużytkowanego od drugiej połowy XIX w. dawnego cmentarza parafialnego w Białej.
Na cmentarzu wojennym w Janowie pochowano szczątki łącznie 1185 żołnierzy obu walczących stron, wyznań chrześcijańskich (rzymsko-katolickiego, greko-katolickiego, protestanckich, prawosławnego), mojżeszowego oraz islamu, ekshumowane z prowizorycznych miejsc pochówku i cmentarzy rozproszonych w okolicy oraz janowskich cmentarzy parafialnego i prawosławnego. Nie przenoszono szczątków 10 żołnierzy pochowanych na miejscowym kirkucie.
Obiekt założono na planie prostokąta o wymiarach zewnętrznych 70×60 m, wewnątrz wałów ziemnych o wysokości 1 m znalazło się pole grobowe o wymiarach 63x 57,5 m i powierzchni 3622,5 m2. Od strony południowej dodatkowo usypano kopiec o podstawie prostokątnej i wysokości 4 m, który docelowo miał być zwieńczony monumentalnym krzyżem (ewentualnie krzyżami różnych obrządków chrześcijańskich, projekt się nie zachował).
Południowo zachodni narożnik cmentarza wojennego został zdewastowany na powierzchni ok. 1200 m2 na wskutek eksploatacji kamienia i żwiru w latach 1957-61 przez parafię, która wykorzystywała pozyskany materiał do budowy ogrodzenia nowego cmentarza. Na zachowanej części cmentarza wojennego o powierzchni ok. 2400 m2 czytelne są narysy 18 nasypów ziemnych mogił masowych.
Od 1992 cmentarz znajduje się w rejestrze zabytków, obecnie znane są dane 859 pochowanych tu żołnierzy, z których lista 609 nazwisk żołnierzy austro-węgierskich została umieszczona na tablicy na krzyżu pomniku wystawionym tutaj staraniem władz miasta Janowa Lubelskiego w 1993 r. Spośród poległych żołnierzy armii austro-węgierskiej 150 było Polakami z terenu dzisiejszego woj. podkarpackiego, w przypadku żołnierzy armii rosyjskiej 135 było Polakami z dzisiejszych województw mazowieckiego, kieleckiego i lubelskiego. Pochowano tu również kilkudziesięciu wyznawców judaizmu pochodzących z ziem ówczesnego Królestwa Polskiego i Galicji.
Zainteresowanych tematem odsyłamy do opublikowanego w numerze 43 Janowskich Korzeni obszernego artykułu Cmentarz wojenny w Janowie Lubelskim autorów Tomasza Nowakowskiego i Krzysztofa Bobera.
